कथा सारङ्गीको : हराउँदै गन्धर्व पेसा

कला

विवश कुलुङ बुधबार, वैशाख ११, २०७६

आमाले सोध्लिन् नि खै छोरा भन्लिन्
रज है खुले भन्दिए

बाबाले सोध्लान् नि खै छोरा भन्लान
रण जित्दै छन् भन्दिए

यो सबैको ओठमा झुण्डिने गीत हो । झलकमान गन्धर्वले गाएको यो गीत सदाबहार लाग्छ । झलकमान जस्तै कुनै दिन बम्बई र गोरखपुरका कोठीमा नेपाली चेली बेचिएको, कतै सासूले बुहारी पिटेको त कतै पराई भूमिमा लड्दालड्दै गोर्खालीहरूले वीरगति प्राप्त गरेका खबरको वाहक बनेर गाउँघरमा सारङ्गी रेट्ने गन्धर्वहरू हिजोआज कम देखिन थालेका छन् ।

कोही राजा सवारी भएको, कोही आपतमा परेको, देशमा महामारीले धेरैको ज्यान गएको, भूकम्प, पहिरो र बाढी जस्ता विपत्तिले घरवारविहीन बनाएकाहरूको कहानीसँगै उत्प्रेरणात्मक गीत गाएर गाउँगाउँ घुम्ने गन्धर्वहरू अहिले गाउँमा भेटिन छाडेका छन् ।

देश विदेशमा घटेका घटनालाई सारङ्गीको मीठो अनि सुरिलो भाकामा गाउँबस्तीमा बाँड्दै हिँड्ने गन्धर्व दाइहरूको स्वर विस्तारै लोप हुँदै गएका हुन् । सारङ्गीको धूनमा घटनाक्रमहरूलाई सिलसिलेवर र कलात्मक ढङ्गबाट प्रस्तुत गरिरहँदा सुन्नेहरूका आँखा रसाउँथे । गन्धर्व दाइहरूले उत्प्रेरणात्मक गीत गाउँदा कतिले तास खेल्न छाडे भने कतिले रक्सी खान छाडेका घटना पनि एकादेशकाे कथा जस्तै बन्न थालेका छन् ।

सूचना र सञ्चारको पुरानो माध्यमसमेत रहेको गन्धर्वको पेसा अहिले विस्थापित हुन पुगेको छ । रेडियो, पत्रपत्रिका, टेलिभिजन, फोन, मोबाइल जस्ता अत्याधुनिक सूचना प्रविधिको विकासले गन्धर्वको पेसालाई विस्थापित गराएको हो । गाउँगाउँमा खबर सुनाउँदै हिँड्ने गन्धर्व दाइको अभाव खड्किरहेका बेला पुर्ख्यौली जातीय पेसालाई निरन्तरता दिँदै जीवनयापन गर्ने केही गन्धर्व परिवार भने अझै भेटिन्छन् ।

युवा पुस्तामा जातीय पेसाप्रतिको नैराश्य र वैदेशिक रोजगारको प्रतिस्पर्धाले पनि गन्धर्व पेसा संकटमा पर्दै गएको गन्धर्व संस्कृति कला संगठनका अध्यक्ष पुजन गन्धर्व बताउँछन् । गन्धर्वहरूको मुख्य पेसा अहिले संकटमा परेको छ भने पेसामा रहेकाहरूले पनि अन्य पेसालाई मुख्या पेसा बनाई यस पेसालाई सहायक पेसाको रूपमा लिएका छन् । प्रतिस्पर्धात्मक समय र आवश्यकताअनुसार अन्य रोजगारी, जागिर र व्यवसायमा लागेको अध्यक्ष गन्धर्वको भनाइ छ । उनका अनुसार समयअनुसार गाउँगाउँ घुम्ने गन्धर्वहरू युट्युव, कन्सर्ट, स्टेज र विभिन्न गायनमा आएका छन् तर पहिलेको दाँजोमा सारङ्गी रेट्दै आउने गन्धर्व पाउन छाडेकाले लोप भएर जाने चिन्ता छ ।

भेटिँदैन परम्परागत सारङ्गी

‘पोली खाने आन्द्रा छैन, सारङ्गीलाई ताँती’ यो उखानसँग सारङ्गीको परम्परागत निर्माण जोडिएको छ । सारङ्गीको वास्तविक आवाजमा जोडिएर बनेका परम्परागत सारङ्गीसँगै आवाजहरू नयाँ आधुनिक सारङ्गीले विस्थापित गरेको छ । प्रेमकुमार गन्धर्वका अनुसार श्रीखण्डको काठ, बाख्रा वा भेडाको ताँती, काठको मुर्रा, काठको चड्राउ र धनुमा पाइने घोडाको पुच्छरको सट्टा अहिले आधुनिक धातु र माछा मार्ने धाकको प्रयोग गरिएको गन्धर्वहरू बताउँछन् ।

दाङ, भोजपुर, तनहुँ, चितवन, कास्कीलगायत नेपालका ५६ जिल्लामा बसोबास गर्ने गन्धर्वहरूले पहिले अनिवार्य सारङ्गी सिक्थे, गाउँथे अनि विभिन्न सूचनाको स्रोत बनेर गाउँगाउँमा पुग्थे । तर पछिल्लो समय बनाउने र बजाउनेको संख्या न्यून भइरहेको हो ।

पेसाको संरक्षणका लागि सारङ्गीलगायत लोकबाजाहरूको संरक्षण गर्न आवश्यक भए पनि परम्परागत सारङ्गीसँगै बनाउनेसमेत काम भइरहेको हो ।

सारङ्गी काठको मुढा काटेर बनाइन्छ । सारङ्गीको बनाउँदा पनि कलात्मक बुट्टाहरू खोपिन्छ । राँबो र बसिला जस्ता हतियारले सारङ्गी खोप्नुपर्छ । पछिल्लो समय रेट्ने भन्दा बनाउने कम भएको गन्धर्वहरू बताउँछन् ।

युवा पुस्ताले सारङ्गीमा चासो नराखेकामा सुर्खेतका गोरे गन्धर्व चिन्तित छन् । उनका अनुसार आफ्नै सन्तानसँगै अरूका छोराछोरीहरू अन्य काममा लागेपछि बाजेबाबुले गाउने र गाउँ घुम्ने पेसामा चासो नहुँदा चिन्ता भएको हो । नयाँ पुस्तालाई सिकाउन चाहे पनि सिक्ने चाहना नभएको उनको भनाइ छ ।

सारङ्गीको सुरुवात

सारङ्गीको सुरुवात ‘सारेगम’ सुरु हुनुपूर्व भएको गन्धर्वहरूको दाबी छ । कुनै लिखित प्रमाण नभए पनि उनीहरूले बाजेबज्यूको पालादेखि सारङ्गीको लोककथा सुन्दै र भन्दै आएका छन् । लोककथामा भनिएको छ– ‘भगवान विष्णुले नारदमुनिलाई पृथ्वी लोकमा मानिसहरू के कस्ता छन्, हेरेर आऊ भनी पठाएका थिए । नारदमुनि आउँदा एक जना मानिसले काठ काट्दै रहेछ । त्यो काठचाहिँ श्रीखण्डको थियो । उनले त्यही काठको सारङ्गी बनाएछन् । त्यो बाजा सारङ्गीको स्वरूपमा नभए पनि सारङ्गी जस्तै बज्ने थियो । उनी गन्धर्व थिए । नारदमुनि त्यो खबर लिएर स्वर्ग गएछन् । ती गन्धर्व र अर्का अरबाजा बजाउने गन्धर्वबीच एक ठाउँमा बाजा बजाउने प्रतियोगिता भएछ । त्यो प्रतियोगितामा रातदिन बजाउँदा पनि सारङ्गी र अरबाजाको हारजीत भएन । सारङ्गी बजाउने ठाउँमा असंख्य चिलहरू आएछन् भने अरबाजा बजाउने ठाउँमा अनगिन्ती परेवाहरू आए । आकाश नै परेवा र चिलले ढाकेछ ।’

त्यो खबर नारदमुनिले स्वर्गमा लगेको बताइन्छ । उनीहरूको प्रतियोगितालाई मिलाउन नारदमुनि नै लागेको लोककथा छ । नारदमुनि आएर ‘तिमीहरू बराबरी हौ’ भनेर दुवैलाई स्वर्ग लगी दुवै बाजा बजाउने गन्धर्वलाई माता सरस्वतीसित मिलेर सही रूप बनाइदिएर सारङ्गीको रूप र स्वरले पूर्णता पाएको किंवदन्ती छ ।